راديو در عصر پرشتاب رسانه ها ، يكي از رسانههای پرسرعت در انتقال پيام است.
در مقايسه با ديگر رسانههاي نوشتاري و تصويري ، راديو مي‌تواند در کوتاهترین زمان، اخبار را در سطوح ملي و بين المللي به مخاطبان انتقال دهد. حال آنكه رسانه هايي مثل تلويزيون و ماهواره براي توليد يك برنامه نيازمند فراهم آوردن مقدماتي هستند كه مستلزم صرف زمان بيبشتري است .
سرعت زياد راديو حتي در دنياي امروز يكي از ويژگي‌هاي منحصر به فرد آن است كه اين امكان را ميدهد با امكاناتي بسيار محدود در حداقل زمان بهترين كارايي را داشته باشد. بنابراين راديو در انتقال پيام ها بسيار پرسرعت تر و حساب شده تر ، كم هزينه تر و اثرگذارتر مي تواند عمل كند. هرچه زمان بيشتر مي گذرد بر سرعت پخش برنامه هايي راديويي نيز افزوده مي شود ، امروزه كانال هاي اثرگذار راديو به ساخت برنامه هاي كوتاه و پرسرعت مبادرت مي ورزند و برنامه سازان راديويي با اين ديدگاه كه هرچه پيام پرشتاب تر و كوتاه تر پخش شود ،اثرگذار تر عمل خواهد كرد، آرمان رسيدن به «راديوي مطلوب» را دنبال می‌کنند .
در این نوشتار ابتدا به مقایسه رادیو با رسانه هایی چون تلویزیون، مطبوعات و سینما می پردازیم و در ادامه سایر ویژگیهای رادیو را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
راديو و رسانههای تصویری
پیدایش تلویزیون، بزرگترين رقيب دربرابر سينما و راديو كه يكه تازان تفريحات و سرگرمي ها در داخل و خارج از منزل بودند ، قلمداد شد و تا حدود زيادي از اعتبار هردوكاست. زيرا از يك سو زحمت افراد را براي رفتن به سينما از ميان برد و از سوي ديگر آنچه را كه مرئي نبود وراديو نمي توانست بطور زنده در اختيار شنوندگان بگذارد ،جان بخشيد و بصورت تصوير در اختيار آنها قرار داد .
لئوته معتقد است كه اثر تلويزيون به مراتب شديدترو بیشتر از راديوست ، چون صدا و تصوير با هم توأم است و بصورت مستقيم اثري مي بخشد .البته سينما براي مقابله با تلويزيون به اقداماتي دست زد كه تا حدود زيادي موفقيت آميز بود . بههمين جهت توانست تا حدی جلوي قدرت و نفوذ گسترده تلويزيون را سد كند و با ابداعات و ابتكارات جديد،نظر مردم را بخود برگرداند .
از طرفي راديو هم كه شديداً دچار شكست شده بود ،از صورت تقريباً غيرمنقول خارج شد و با فرورفتن در غالب ترانزيستور ، به رقابت با تلويزيون برخواست. این موضوع مجددا به افزایش نفوذ رادیو انجامید.
راديو و مطبوعات
برخی میگویند، اگر آنچه را كه روزنامه نگاران مي نويسند، در راديو بازگو شود، اختلاف چنداني ميان مطبوعات و راديو نخواهد بود ، زيرا تنها فرق موجود در محول شدن وظايف چشم به گوش است وگرنه به همان نسبت كه نوشته هاي جنائي بر روي ذهن و روان خوانندگان اثرات زيان بخشي ميگذارد، گفتار گويندگان نيز عميقاً نفوذ مي كند .
بالاخص كه چون بيان گوينده هميشه بازير و بمهاي بسياري كه از خصوصيات گردانندگان برنامههاي راديوئي است ،توأم ميباشد ،تأثيرش بيشتر وعميقتر است .
اثر راديو درواقع بمانند نفوذ گفتار سخنران زبردستي است كه براي عدهاي ، عقايد خود را بيان ميدارد و با حرارت كامل به استدلال آنها ميپردازد و به نحوي تغيير صدا مي دهد كه بهتر بتواند مستمعين را جلب و مسحور كند و تابع عقايد و نظريات خود سازد .
در موفقیت رادیو شرح داستانهاي عشقي ، توصيف وقايع جنائي ، تفسير اعمال بزهكارانه ، تشريح رفتارهاي ضد اجتماعي، تعريف برخي افسانه هاي پليسي كه به سبك نوشتههاي مطبوعات تهيه شده است و مانند گفتار يك سخنران ماهر بوسيله گويندگان بيان مي شود؛ نتايج مطلوبي ندارد . در نوشتههاي روزنامهها ، اگر خواننده در خيال خود صحنه ها را مجسم مي سازد و در سكوت و تنهائي خود را بجاي قهرمان قرار مي دهد ، راديو بوسيله صداهاي زيروبم اجراء كنندگان برنامه ،حواس شنوندگان را بخود جلب مي كند و او را به قلمروئي رهنمون مي شود كه گرايش بيدار شده اش سوق مي دهد . از طرف ديگر راديو مي تواند اثرات ناگوارتري از مطبوعات داشته باشد . علت اين امر كاملاً واضح است ، چون اگر كليه افراد سواد و حوصله خواندن مطالب را ندارند ، برعكس همه مردم اعم از باسواد و بيسواد قادرند تا آنچه را كه از راديو پخش مي شود بخوبي گوش دهنده و در ذهن بسپارند .
قدرت گستردگي راديو
فرق بزرگي كه ميان راديو با ساير پديدههاي همه پيوندي وجود دارد، مربوط بحوزه قدرتي آن است . راديو از آنچنان توانائي برخوردار است كه مي تواند تا اقصي نقاط روستاها و دورافتاده ترين مناطق نفوذ كند و حيطه تسلطش را بگستراند . امروزه واقعاً كمتر خانواده ايست كه از داشتن يك دستگاه راديو بي بهره باشد . وجود راديو ترانزيستوري باعث شده است كه عده اي از افراد آنرا هميشه به همراه داشته باشند تا در هرموقع مغتنمي از آن استفاده نمايند . امکان دریافت برنامه‌های رادیو از طریق موبایل هم موجب داشتن مخاطبانی از این طریق شده است.
راديو نه تنها كليه شهرها و مراكز جمعيتي را كاملاً در تصرف درآورده ، بلكه حتي در روستاهاي كم جمعيت ، آنجا كه هيچ اثري از ساير پديدههاي همه پيوندي نيست ، نفوذ كرده و پايگاهي قابل اعتنا براي خود باز نموده است . بطوريكه كمتر ممكن است در روستائي هرچند كه فاقد جمعيت زياد باشد ، خانوادهها صاحب يك راديو معمولي يا لااقل ترانزيستوري نباشند .
قدرت نفوذ در افراد
راديو همانطور كه گفته شد ، يكي از رايج ترين پديده هاي همه پيوندي است كه تماسش با مردم بيشتر است .در دهه هاي اخير با كشف ترانزيستور، راديو بهدورترين نقاط و حتي به روستاهاي بسيار كم جمعيت و منزوي نيز كشيده شده است.
روستائيان و كشاورزان حتي در حين كار و كارگران در كارخانه ها و زنان خانه دار در خانه ها در هنگام رسيدگي به امور خانه و انجام كار به راديو گوش مي دهند و تقريباً از هيچ برنامه آن صرفنظر نميكنند .
قدرت نفوذ راديو ازاين نقطه نظر به مراتب بيشتر از ساير پديده هاست كه كساني كه دسترسي به سينما ندارند يا ازداشتن يكدستگاه تلويزيون محرومند يا سواد خواندن و نوشتن ندارند تا از كتاب و مطبوعات بهره ببرند ،هميشه به راديو گوش فرامي دهند و از اين ابزار ارتباطی استفاده مي كنند .
مثلاً روستائيان و كشاورزان كه اكثريت يك جامعه را تشكيل مي دهند ، در برخي از جوامع بعلت بيسوادي و عدم برخورداري از آموزش لازم ، نميتوانند از كتاب و مطبوعات استفاده نمايند و تلويزيون و سينما نيز چندان در دسترشان قرار ندارد . بهمين جهت تنها وسيله سرگرمي آنها كه به خواندن و نوشتن نيازمند نيست ، راديوست.
بنابراين تأثير راديو، روي چنين افرادي كه معمولاً انسانهاي ساده و بي پيرايه جامعه را تشكيل مي دهند ، بيشتر از سايرين است . چون غالباً يك موضوع كوچك و غيرواقعي بخوبي قادر است بزرگترين اثر را در روي ذهن و روان آنان ببخشد و با تلقينات گوناگون ، حس تقليد را در وجودشان شكل دهد .
با توجه به گسترش شديد راديو و قدرت نفوذش در اذهان ،بويژه طبقاتي كه به آنها اشاره شد ،مي توان اذعان نمود كه اين پديده بهتر قادر است در خلق و روح و فكر و انديشه افراد نفوذ نمايد و آنان را براهي كه نشان ميدهد، رهسپار سازد .
لارگيه مي نويسد كه قدرت تسلط و نفوذ صدا بطور عميقي درفرد تأثير مي بخشد و اورا درحوزه قدرت خود درمي آورد .امروزه دانشمندان متفق القولند كه راديو بخوبي مي تواند در نزدیک کردن افكار و آگاه كردن مردم به مراتب سريع تر از ساير وسایل ارتباط جمعی، عمل نمايد ، زيرا دريك لحظه مي تواند هرگونه اطلاعي را به دورترين نقطه برساند . به همين جهت آنان معتقدند كه وظيفه اي كه بعهده راديوست بمراتب سنگين تر و بيشتر از ساير ابزارهای اطلاعرسانی است .
تاثیرات اجتماعي
با توجه به قدرت و نيرومندي پديدههاي همه پيوندي در نفوذ در اذهان ، همانطور كه اشاره شد ، بايد اذعان نمود كه توانائي و قدرت راديو در برخي از جوامع مثل ايران همچنان بالاست. بنابراين اثر آن هم بر روي افراد جامعه مي تواند به مراتب بيشتر از ساير پديدهها باشد
راديو از پديده هاي قدرتمندي است كه بخوبي مي تواند در يكپارچگي افكار عمومي و تعيين مسير آنها و اجتماعي كردن افراد اثر ببخشد و روح اجتماعي شدن را در آنان ايجاد نمايد و آن را توسعه و گسترش دهد و در نتيجه يك جامعه تا حدودی همبسته بوجود آورد.
به سخني ديگر فرد با صرفنظر كردن و چشم پوشي از برخي خواسته ها و اميال شخصي ، ميكوشد به رنگ گروه درآيد و انديشه جمع را بپذيرد . يعني درواقع نوعي حالت هم بستگي و پيوند و حس گروهي در او ايجاد مي شود كه حالت ناسازگاري و مخالفتي را كه ممكنست با جامعه داشته باشد ، کمرنگ ميسازد و در راه كج رفتاري و كج روي و رفتارهاي ناهنجار و انحرافي سد ایجاد می‌کند.
ايجاد اضطراب و هراس
همانطور كه راديو قادر است باعث تنوير انديشه ها شود و در شنوندگان راحتي خيال و آرامش فكري ايجاد نمايد ، در جهت مخالف نيز مي تواند گام بردارد و تشويش خاطر و اضطراب و ناراحتي پديد بياورد.
پخش داستانهاي خوفناك و بهرهگیری ار حقه یا تروکاژهای وحشتناك توأم و سرگذشت هاي گوناگون جنائي كه با جزئيات تجزيه و تحليل مي شود ، از زمره برنامههايي است كه مي تواند شنونده را مخصوصا در هنگام تنهایی یا شب هنگام دچار ترس و اضطراب کند. اثر اينگونه برنامه ها بر كودكان بدون شك بيشتر از سايرين است . مثلاً كودكي كه برنامه ترسناكي كه با قهقهه هاي بلند و هراس انگيز و با صداهاي گوناگون و عجيب و غريب اجرا مي شود ، گوش ميدهد ، وحشت و هول در او شكل ميگيرد و نوعي اضطراب و نگراني در وجودش ريشه ميدواند .
بنابراين اگر در تنظيم برنامه هاي راديوئي دقت وممارست لازم و بايسته بعمل نيايد ، راديو بجاي تنوير افكار و روشني اذهان باعث آسیبرسانی به شماری از افراد جامعه ميشود .
تخیل
تخیل با هدایت درست و حساب شده، افزون بر ایجاد خلاقیت در فرد، استعدادهای پنهان انسان را نیز شکوفا میسازد. مهم ترین محدودیت رادیو در مقایسه با دیگر رسانه ها، اتکا بر حس شنوایی و نبود ارتباط تصویری است. از این محدودیت می توان به عنوان یکی از برتریهای رادیو در مقایسه با دیگر رسانه‌ها استفاده برد. این برتری و امتیاز عبارت است از امکان استفاده نامحدود از قوه تخیل مخاطب. صدایی که از رادیو به گوش می رسد، با سرعتی معادل سرعت فکر می تواند موقعیت انسان را از محل زندگی خود، تا سیاره ای دور افتاده در آن سوی دنیا تغییر دهد؛ کاری که تنها به قیمت انتخاب دقیق تعدادی واژه و انواع صدا به انجام میرسد.
انعطاف پذیری
یکی از ویژگی های مهم رادیو، انعطاف پذیری آن است؛ بدان معنا که رادیو به توجه و دقت مستقیم مخاطب نیاز ندارد. به دیگر سخن، هنگام برقراری ارتباط با رسانه‌ها، رادیو را آسان تر از بقیه می‌توان نادیده گرفت. در رسانههایی که حس بینایی مخاطب را با خود درگیر میسازند، معمولاً مخاطب نمی‌تواند هم زمان فعالیت دیگری نیز داشته باشد. در حالی که برای درک مفاهیم صوتی و استفاده از ابزاری مثل رادیو، نه تنها زمان خاصی از مخاطب گرفته نمی شود، بلکه هنگام پرداختن به کارهای دیگر، می‌توان از آن استفاده کرد. رادیوهای وسایل نقلیه، گویاترین شاهد بر این برتری هستند.
تنهایی و آرامش
در رسانه های دیداری، افراد معمولاً در کنار یکدیگر برنامه یا پیامی را تماشا و با رسانه ارتباط برقرار می کنند. با این حال، در کارگاه یا اتاقی شلوغ، وقتی همه افراد سرگرم کارهای شخصی خود هستند، رادیو می تواند به گونه ای ویژه و خصوصی با مخاطب خود ارتباط برقرار سازد. رادیو به علت شنیداری بودن، حالت انس و رفاقتی را با انسان برقرار می سازد که این فرآیند حتی در رسانههای نوشتاری و نوظهور نیز پدید نمی آید. انسان برای صدایی که می شنود، بهترین حالت ها و شرایط را که خود می پسندد، تصور می‌کند. بنابراین، مخاطب می تواند بهترین ارتباط ممکن با رسانه را در این ابزار رسانهای برقرار سازد. این ارتباط صمیمی و عاطفی با رادیو، گاه به اندازه ای می رسد که عدهای از مخاطبان، از این رسانه به عنوان آرامش قبل از خواب خود استفاده می کنند. رادیو و تنهایی، رادیو و تاریکی، رادیو و آرامش و... ، همه گویای ارتباط ویژه ای است که میان رادیو و مخاطبانش برقرار میشود.
رادیوهای تخصصی
رقابت این رسانه با دیگر وسایل ارتباط جمعی، آن را به سمت تخصصی شدن کشانده است. شبکههای تخصصی به مخاطبان این امکان را میدهد که بر اساس نیاز و علاقه خود، از برنامه های رادیو بیشترین استفاده را ببرند و از اتلاف وقت جلوگیری کنند. از سوی دیگر، در شبکه تخصصی، موضوعهای مرتبط با آن به گونهای عمیق و جدی دنبال میشود و به گفته بسیاری از مخاطبان، این شبکهها همانند کتابخانهای سخن گو، نیاز شنوندگان را برطرف می‌کند. در ایران اسلامی، شبکه های رادیویی مختلف در ایران هم موید این توسعه تخصصی است.
آموزش و پیام رسانی
پیامرسانی و آموزش، دو وظیفه اصلی هر رسانه است. رسانه برتر، رسانهای است که در این دو مقوله بتواند با کیفیت بهتر و در کمیت های بیشتری خدمت رسانی کند. برتریهای رادیو در زمینه آموزش و پیام رسانی نیز به دلیل ویژگیهایی است که در ذیل آمده است :
سرعت : نخستین و مهم ترین ویژگی رادیو، انتقال سریع آموزش و پیام به مخاطبان خود است.
غلبه بر زمان و مکان : ویژگی شنوایی بودن این رسانه و دستگاه های بسیار کم حجم امروزی سبب شده است تا مردم بدون محدودیت زمان و مکان، مورد خطاب این رسانه قرار گیرند.
دسترسی ارزان قیمت : رادیو با توجه به کارآیی و قابلیت های آن، بسیار ارزان تر و قابل دسترس تر از دیگر رسانه هاست میتواند نقش آموزشی خود را داشته باشد.
رسانه گرم
يكي از ويژگي‌هاي راديو، توانايي برقراري ارتباطي صميمانه است. زماني كه ابزار ارتباطي حائل ارتباط دو نفر مي‌شوند، ارتباط حالتي رسمي و قالبي پيدا مي‌كند، ولي راديو از طريق امواج نامرئي و غيرمحسوس در زماني كوتاه مي‌تواند ارتباطي راحت و صميمانه با مخاطبش برقرار كند، در واقع برقراري ارتباط صميمانه در راديو، در بين وسايل ارتباط جمعي استثنايي است.
رادیو براساس تقسیم‌بندی مک‌لوهان برای رسانه‌ها که رسانه‌ها یک رسانه گرم به‌شمار می‌رود؛ چراکه حواس مختلف مخاطب را در نهایت فعالیّت به‌کار نمی‌گیرد و تشریک مساعی چندانی را از مخاطب طلب نمی‌کند. بلکه تنها یکی از حواس مخاطب (یعنی حسّ شنوایی) را به‌طور کامل، به‌سوی خود جلب می‌کند. برخی، این امر را که رادیو فقط یکی از حواس را به فعالیت می‌طلبد، نقصی برای رادیو می‌شمرند؛ چراکه آنرا موجب عدم ادراک کامل پیام می‌دانند .
نفوذ به عمق
رادیو، به درون و عمق نفوذ می‌کند. "ژان کازنو" ضمن بیان این ویژگی، در توضیح آن می‌نویسد: «حیطه‌ی کلمات و سخن‌ها یا محیط وسیع موزیکی رادیو که شنونده را در خود غرق می‌کند، به‌قول "بچلارد" فیلسوف، تا ناخودآگاه او نفوذ و عمل می‌کند؛ تا او را به آرامشی مطلق یا تخیّلی آزاد سوق دهد.» وی در مقابل، در مورد تلویزیون قائل است که تلویزیون فرد را از خود جدا می‌کند (برخلاف رادیو که با ناخودآگاه فرد رابطه می‌یابد) و خود را بر شخصیّت فرد تحمیل می‌کند.
خاصیت احاطهکنندگی
رادیو احاطه‌کننده است؛علّت این امر آن است که گوش انسان سرپوش ندارد و کسی نمی‌تواند گوشش را ببندند.برخلاف چشم که می‌توان بست و شنونده نمی‌تواند صدای یک رادیو روشن را نشنود. نتیجه این است که آن‌گونه که امکان "کانالیزه کردن تماشا" وجود دارد، در صدا چنین امکانی نیست. مراد از کانالیزه کردن، احساسی است که می‌توان تمامی آن چیزهایی را که در گرداگرد جزئیات دیداری وجود دارند، بست و بر روی اجزاء ضروری در روی صحنه تمرکز کرد، همان کاری که در رادیو نمی‌شود انجام داد. چراکه شنونده رادیو نمی‌تواند مانند بیننده تلویزیون، پخش‌های ناخواسته را محو کند و یا مانند خواننده روزنامه، تنها روی کلمات خاصّ متمرکز شود .
معایب و محدودیتها
رادیو، نیاز به توجّه مستقیم ندارد و توجّه زیادی را از مخاطب طلب نمی‌کند و شنوندگان، ضمن فعالیّت‌های دیگر نظیر کارکردن یا غذا خوردن، می‌توانند از برنامه‌های رادیویی استفاده نماید. این امر، به‌عنوان یکی از معایب و محدودیت‌های رادیو شناخته شده است. منتقدان میگویند به‌خاطر این ویژگی، برنامه‌های رادیویی اغلب در شرایط ناقص و نامساعد شنیده می‌شوند و بنابراین ادراک کامل شنیدنی‌ها، اتفاق نمی‌افتد و اثربخشی رادیو کاهش می‌یابد. رادیو برای جلب توجّه مخاطبان خود، ناچار است با محیط به رقابت بپردازد؛ تا بتواند در میان سایر عناصری که موجب حواس‌پرتی می‌شوند، توجّه کافی شنوندگان را به‌خود جلب نماید
از منظر انتقادی، یکی از ویژگیهای رادیو، تفسیرپذیری است. تفسیرپذیری رادیو بدین معناست که مخاطبان رادیو، بعد از دریافت هرنوع اطلاعات، باید تفسیر آنرا در ذهن خود مجسّم کنند. به‌طور مثال، اگر خبری درباره یک حادثه رانندگی پخش شود، مخاطبان، چگونگی وقوع آنرا برحسب دریافتی که از خبر پخش‌شده دارند، تصویر و تفسیر می‌کنند. به این ترتیب، به تعداد مخاطبان رادیو باید تصاویر و تفاسیر متعدّدی از یک خبر وجود داشته باشد
با همه این اوصاف، رادیو به عنوان محصول و خروجی کهکشان مارکنی، همچنان طرفداران خود را دارد. با رقباي قدرتمندي مثل سایتها و شبکههای اجتماعی و هزاران کانال ماهواره و... بازهم علاقمندان زیادی برای شنیدن مطالب مورد نظر این وسیله ارتباط جمعی وجود دارد. راديو با توجه به ويژگي‌ها و كاركردهايی که ذکر شد، همچنان نقش سازنده و اثرگذار دارد. جادو و رازآلودگیهای این رسانه تمام نشدنی است.
منابع:
۱- مظلومان [دكتر رضا] ، تلويزيون و راديو و جرم ،تهران خرداد ۲۵۳۵ ،انتشارات آگاه
۲- ويژگي هاي راديو در عصر سرعت ، شيخ زاده طيبه ، سايت جام جم آنلاين
www.jamejamonline.ir
۳- ويژگي ها و برتري هاي راديو ،مقدسان يحيي ، سايت حوزه
www.HAWZAH.net
۴- ويژگي ها و خصايص راديو ، كرباسيان قاسم ، سايت پژوهه
