برایان مگی استاد بزرگ و پرآوازه فلسفه ۵ مرداد ماه در سن ۸۹ سالگی با مرگ مواجهای ابدی داشت.
برایان مگی در یکی از کتابهایش درباره مرگ میگوید، فقط مرگ است که میتواند به زندگی معنا بدهد. چیزی که تا ابدالآباد وجود داشته باشد، معنا هم ندارد. بهعلاوه اگر پایانی وجود نداشته باشد، کلیتی هم وجود ندارد و وقتی کلیتی وجود نداشته باشد، هویتی هم وجود ندارد.
برایان مگی برای ایرانیان با آثارش در فلسفه شناخته میشود؛ مهارت مگی در ساده نویسی مباحث فلسفی است. به طوریکه همین بیان روان وی باعث شد آثار او در موضوع فلسفه یا تاریخ فلسفه مورد استقبال خوانندگان غیرحرفهای این رشته قرار گیرد. آثار مگی نه تنها در ایران بلکه در بسیاری از کشورهای جهان پرفروش بوده و بارها جزو کتابهای پرفروش قرار گرفته است.
مواجهه برایان مگی با مرگ
«مواجهه با مرگ» از آثار مشهور ترجمه شده مگی به فارسی است. این فیلسوف و نویسنده در رمان «مواجهه با مرگ»، شخصیتها را در روایتی جذاب و تکاندهنده به مواجهه با زندگی و عشق و مرگ میکشاند. رمانی غریب از کسی که او را با گفتگوها و آثار فلسفیاش میشناسیم. از نظر این نویسنده اگر نابود نشدنی بودیم، نمیتوانستیم در مقام فرد انسانی موجودیت داشته باشیم. با این تفاصیل مرگ برایمان اتفاق نیست. بخش لاینفکی از زندگی است. اگر قرار است وجود داشته باشیم، مرگ هم باید باشد. پس مرگ نهتنها بدبیاری نیست - فاجعهای نیست که از بیرون بر ما تحمیل شود و ما را نابود کند - بلکه پیششرط زندگی معنادار است. بنابراین نمیتوانیم، هم توقع داشته باشیم زندگیمان معنایی داشته باشد، هم از مرگ متأسف باشیم. چون تأسف از مرگ یعنی تأسف از موجودیت فردی.
از دیگر آثار وی که به فارسی ترجمه شده است میتوان به سرگذشت فلسفه توسط نشر نی، داستان فلسفه توسط کتاب آمه، فلسفه شوپنهاور به همت نشر مرکز وفلسفه نوین بریتانیا توسط نشر نو اشاره کرد.
گفتو گوهای برایان مگی با فیلسوفان
اما برایان مگی علاوه بر نویسندگی، برای مصاحبههای حرفهای خود با فلاسفه بزرگ دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی نیز شهره است. مصاحبههای مگی که به تهیه کنندگی شبکه بیبیسی بوده در دهه ۷۰ و ۸۰ میلادی مورد استقبال بینندگان این شبکه تلویزیونی قرار میگرفته است. «فلاسفه بزرگ» و «مردان اندیشه» از جمله برنامههای پرمخاطب او در این دو دهه بوده است.
«مردان اندیشه» عنوان یک مجموعه ۱۵ قسمتی در سال ۱۹۷۸ میلادی بود که مگی در آن با فیلسوفان معاصر مصاحبه میکرده است. او در گفتگوی خود با صاحبنظران فلسفه تلاش میکرد موضوعات پیچده فلسفی و نقطه نظرات انتراعی فیلسوفان عصر خود را به زبانی ساده و قابل فهم برای عامه مردم بازگو کند. مگی در مجموعه برنامههای خود با چهرههای شناخته شده همچون هربرت مارکوزه، نوام چامسکی، کارل پوپر، هوبرت دریفوس، پیتر آلبرت دیوید سینگر (استاد دانشگاه پرینستون)، مارتا نوسبوم (فیلسوف آمریکایی) مصاحبه کرده است.
مگی مدتی بعد گفتگوهای خود در برنامه مردان اندیشه را بصورت کتاب منتشر کرد. این کتاب توسط استاد عزت الله فولادوند به فارسی ترجمه شد.
حدود ده سال پس از مجموعه «مردان اندیشه» یعنی سال ۱۹۸۷ او در یک مجموعه تلویزیونی دیگر با عنوان «فلاسفه بزرگ» تاریخ فلسفه را از افلاطون تا ویتگنشتاین بازگو میکرد. او این مجموعه را نیز به صورت مکتوب منتشر کرد که توسط استادعزت الله فولادوند با نامی مشابه برنامه، منتشر گردید. این کتاب در بازار نشر با عنوان «فلاسفه بزرگ: آشنایی با فلسفه غرب» شناخته میشود.
این اندیشمند، استاد ساده سازی و عامه فهم کردن مفاهیم فلسفی سخت بود. از این نویسنده توانا که مدتی هم با رسانههای بزرگ همکاری داشته، ۲۰ اثر ارزشمند به جای مانده است.
برایان مگی که بود؟
احمد ابوالفتحی: برایان مگی بیش از آنکه به عنوان یک فیلسوف در مورد توجه باشد، در مقام یکی از مهمترین عوامل ورود مفاهیم فلسفی مورد توجه فیلسوفان آنگلوساکسون قرن بیستم به سطح افکار عمومی شناخته میشد.
سلسله برنامههای تلویزیونی او در شبکه BBC، کتابهایی برآمده از مصاحبههای عمیقش با فیلسوفان مطرح جهانی و نیز نوشتن کتابهایی نظیر «سرگذشت فلسفه از سقراط تا پوپر» که سعی دارند با زبانی همهفهم مفاهیم فلسفی را به عموم مخاطبان ارائه دهند، نمودی از این وجه فعالیت برایان مگی است که نزد ایرانیان و حتی در میان جهانیان شناختهترین وجه فعالیت اوست.
اما غیر از این، مگی داستاننویسی زبده هم هست. رمان درخشان «مواجهه با مرگ» که مجتبی عبداللهنژاد اندکی پیش درگذشت نابهنگامش آن را به فارسی و در «نشر نو» منتشر کرد، نمودی از این وجه کاری مگی است. در رمان «مواجهه با مرگ» که حدود ۶۰۰ صفحه حجم دارد، درام پرچالش مگی، زندگی روزنامهنگار ماجراجویی را روایت میکند که از اطرافیانش مطلع گشته که دچار بیماری لاعلاجی شده و مسئلهشان این است که او را چگونه در جریان این خبر قرار دهند. این خط روایی، به محملی برای تامل درباره مقوله مرگ تبدیل میشود. تاملی درخشان از کسی که میتوانست فیلسوفی درخشان باشد اما بیشتر ترجیح داد نقش مروج فلسفه را ایفا کند.
مگی در خانوادهای سوسیالیست بهدنیا آمده بود و در بحبوحه جنگ جهانی دوم، کودکی کرده بود. آشنایی او با فلسفه و مسائل فلسفی از همان سالها آغاز شد. درسالهای جنگ، او نه سال داشت و با خانواده از لندن کنده شدند. او در مصاحبهای با رامین جهانبگلو درباره نحوه آشناییاش با اندیشه سوسیالیستی چنین گفته است: « پدر من یک سوسیالیست بود. برای همین اولین اندیشههایی که من با آنها آشنا شدم درباره سوسیالیسم بود. در زمانی که ۱۳ سال داشتم یک سوسیالیست کامل شده بودم. در همان دوران بود که من برای اولین بار خواندن ادبیات سوسیالیستی را شروع کردم و کاملاً وارد سیاست شدم.»
اما آنچه بیش از سوسیالیسم او را به خود مشغول میکرد، پرسشهای وجودی بود. او میگوید پدرش یک سوسیالیست ضد کمونیست بوده است و به همین خاطر عجیب نیست اگر که با وجود علاقهاش به مارکس به کمونیسم گرایش پیدا نکرده است، اما شاید پرسشگر بودن ذهن او عامل مهمتری در زمینه عدم سرسپردگی به ایدئولوژیها بوده باشد. او درباره ذهن پرسشگر خود چنین گفته است: «من همیشه برایم سؤال بوده که آیا زمان شروعی داشته؟ به نظرم میرسید که بالاخره زمان یا باید شروعی داشته باشد و یا اصلاً شروع نشده است. اما زمانی که تلاش کردم در مورد هر دوی این احتمالات عمیقاً بیندیشم با یک پاسخ باورنکردنی و غیرقابل تصور مواجه شدم. نمیتوانستم از هیچیک از این دو، مفهومی بسازم... بعدها فهمیدم که این سؤالات اساسی هستند و از دید من بسیار اهمیت دارند، چون به زندگی و تجربیاتمان مربوط میشوند. زمانی که این مسائل را با مردم در میان میگذاشتم میگفتند: «نگران نباش» و یا «همه اینها مزخرفاند». آدمها این سؤالات را میشنیدند و به آن میخندیدند و من به عنوان یک کودک با خودم فکر میکردم که اگر آنها نمیتوانند به این سؤالات پاسخ بدهند، چرا نسبت به بچهها احساس برتری و دانایی دارند؟»
پرورده شدن این ذهن سرشار از پرسش در ساختار آکادمیک آکسفورد که مگی در آنجا بورسیه تاریخ شده بود، زمینهای فراهم ساخت تا یکی از مهیجترین گفتوگوهای فلسفی قرن بیستم با فیلسوفانی متنوع، از هربرت مارکوزه تا آیزیا برلین و فردریک کاپلستون، توسط مگی در BBC صورت بگیرد.
او درباره تحصیل خود در رشته تاریخ گفته بود: «من مدرک تاریخام را گرفتم اما فهمیده بودم که نمیخواهم به خواندن تاریخ ادامه دهم. چیزی که میخواستم خواندن فلسفه بود و از آن زمان به بعد فلسفه رشته تخصصی آکادمیک من شد.» اما در نهایت اتفاقی که در پروژه پژوهشی مگی رخ داد، پیوند زدن تاریخ و فلسفه بود و عمدهترین و شناخته شدهترین وجه کاری مگی، به حوزه تاریخ فلسفه تعلق داشت. مگی مشرب فلسفی خود را یک «ایدهآلیسم اشراقی» میدانست. او در این زمینه در گفتوگو با جهانبگلو چنین بیان کرده بود: «به نظرم درباره همهچیز مسائلی بیشتر از آنچه که ما درک میکنیم و قادریم درک کنیم، وجود دارد. با این اوصاف من یک ایدهآلیست اشراقی هستم، ولی فرد مذهبی نیستم و به خدا و جاودانگی روح اعتقاد ندارم، اما الان که ۷۰ سال سن دارم، آرزو میکنم که ای کاش در من اعتقاد مذهبی وجود داشت. این چیزی است که دلم میخواهد.»
او همچنین گفته بود: «من به امر قدسی اعتقاد دارم و تصور میکنم که وقتی به یک موسیقی زیبا گوش میکنم، یا یک فیلم فوقالعاده را میبینم با چیزی در ارتباطم که هرگز نمیتوانم آن را در کلمات بگنجانم. چیزی که بیرون از گنجایش این دنیا و غیرتجربی است. من اعتقاد ندارم که معنویات و اصول اخلاقی، تماماً ساخته خود انسان است. حتی اگر چنین هم باشد، من باز فکر میکنم که مسائل کلی دیگری وجود دارد که علیرغم نظر مردم، از نظر من اشتباهند. به طور مثال اگر همه جامعه معتقد باشند که قرار دادن یهودیان در اتاقهای گاز برای اعدام، عملی کاملاً صحیح بوده و حتی اگر خود آنان هم به دلیل افسردگیهای عمومی و خودآزاری، با چنین کاری موافق بوده باشند، من فکر میکنم که این کار به شدت اشتباه بوده و نباید صورت میگرفت. در واقع در دل اصول اخلاقی چنین چیزی وجود دارد، چیزی مستقل از آن چه که انسان میپندارد. اگر چنین چیزی واقعیت داشته باشد، مستلزم تعالی اصول اخلاقی ماست.»
برایان مگی فیلسوفی بود که آرزو داشت آهنگساز باشد. گفته بود که پدرش عاشق واگنر بوده است و همین عشق، نطفه علاقه عمیق مگی به موسیقی را در دل او کاشته است.
به گفته مگی: «اگر میتوانستیم خودمان انتخاب کنیم، من یک آهنگساز میشدم. یک آهنگساز موفق و خوب. به وضوح دلم نمیخواست که آهنگساز بدی شوم. موسیقی همیشه شوق و عشق حقیقی من بوده است و ضمناً موضوع دیگری که باید بگویم و به همه حرفهایی که تا به حال زدهایم مربوط است، این است که فکر میکنم ـ با احترام زیاد ـ هنر تأثیر بیشتری از استدلال دارد. بدین معنا که در بسیاری از مواقع هنر بسیار مؤثرتر و عمیقتر از فلسفه است و خواسته و اشتیاق من همیشه موسیقی بوده، نه فلسفه. پس اگر میتوانستم قریحه و استعدادم را انتخاب کنم، یک آهنگساز خوب میشدم.»
برایان مگی، فیلسوف روزنامهنگار بود
نقی آقالو: برایان مگی، فیلسوف روزنامه نگار و به عبارت بهتر، روزنامه نگار فیلسوف بریتانیایی در ۸۹ سالگی دار فانی را وداع گفت و دوستداران خود و فلسفه را غرق در ماتم کرد.
راست گفته اند که او به بهترین و شیواترین وجهی، مفاهیم فلسفه را بگونه ای با ظرافت و مهارت به میان مردم برد و بدین ترتیب، پلی بسیار مطمئن و قابل اتکا شد برای عمق بخشیدن به زندگی مردمی که با فلاسفه و متفکران خود، بیگانه و دستکم ناآشنا بودند.
شنبه پنجم مرداد که خبر درگذشت این مرد بزرگ را خواندم، خود را موظف دیدم که حداقل، چند جمله ای در حد بضاعت درباره او بنویسم. از میان بیش از ۲۰ کتابی که از او به یادگار مانده، بنده دوسه نمونه از آثار او را در کتابخانه ام داشتم و هر از گاهی، یکی از گفتگوهای جذاب و خواندنیش را با فلاسفه معاصر می خواندم و لذت می بردم.
او در کتاب " مردان اندیشه" با ۱۶ استاد و صاحبنظر فلسفه و در کتاب " فلاسفه بزرگ " (آشنایی با فلسفه غرب) با ۱۳ اندیشمند فلسفه در باره فلاسفه بزرگ اروپا و جهان به گفتگو نشسته و با توضیحات فنی و کارشناسی خود در خلال بحث ها، خواننده را از مطالعه کتاب راضی و خرسند می سازد. هر دو کتاب، ترجمه استاد عزت الله فولادوند، مترجم توانا و باسابقه کشورمان است.
خود برایان مگی در مقدمه کتاب دوم می گوید: اساس این کتاب، سلسله برنامه هایی بود که در سال ۱۹۸۷ از شبکه BBC پخش شد.
کتاب دوم نیز محصول پانزده برنامه تلویزیونی بود که از سال ۱۹۷۵ تا ۱۹۷۷ آماده و ضبط شد و از ژانویه تا آوریل سال ۱۹۷۸ بر صفحه تلویزیون بی بی سی نقش بست. برنامه هایی که مخاطبان بسیار و علاقه مند و پر و پا قرصی داشت و به گفته آنان، این دو برنامه، فصل جدیدی بود در برنامه های تلویزیان بریتانیا.
افسوس که صدا و سیمای ما، فرسنگ ها از این نوع برنامههای جذاب و آگاهی بخش، فاصله دارد. روحش شاد و یادش گرامی باد.
از برایان مگی این آثار به فارسی منتشر شده است:
مردان اندیشه: پدیدآورندگان فلسفه معاصر، برایان مگی، با ترجمه عزتالله فولادوند، ناشر: طرح نو
فلاسفه بزرگ: آشنایی با فلسفه غرب، برایان مگی، با ترجمه عزتالله فولادوند، ناشر: خوارزمی
سرگذشت فلسفه، برایان مگی، با ترجمه حسن کامشاد، ناشر: نشر نی
داستان فلسفه، برایان مگی، با ترجمه مانی صالحی علامه، ناشر: کتاب آمه
فلسفه شوپنهاور، برایان مگی، با ترجمه رضا ولی یاری، ناشر: مرکز
فلسفه نوین بریتانیا، برایان مگی، با ترجمه ابوالفضل رجبی، ناشر: نقش جهان
مواجهه با مرگ، براین مگی، با ترجمه مجتبی عبدالله نژاد، ناشر: نشر نو